UTU WA KISHERIA (LEGAL PERSONALITY) WA JUMUIYA, VYAMA NA
VILABU
1. MAANA YA UTU WA KISHERIA (LEGAL PERSONALITY)
Utu wa kisheria ni uwezo wa chombo kutambuliwa na sheria kama "mtu wa
kisheria," ambaye anaweza:
- Kumiliki mali,
- Kusaini mikataba,
- Kushtaki au kushitakiwa,
- Kubeba haki na wajibu kisheria.
Kwa Tanzania, uwezo huu huanza kupatikana rasmi kwa taasisi zisizo za
kibiashara (kama jumuiya, vyama na vilabu) baada ya kusajiliwa kupitia Bodi ya
Wadhamini chini ya Sheria ya Muunganisho wa Wadhamini, Sura ya 318.
2. MUKTADHA WA TANZANIA: SHERIA YA MUUNGANISHO WA WADHAMINI (CAP. 318)
- Kifungu cha 2: Hutoa tafsiri ya wadhamini na taasisi iliyosajiliwa (body
corporate).
- Kifungu cha 8: Bodi ya Wadhamini ikishasajiliwa, hupata hadhi ya "body
corporate" yenye uwezo wa kumiliki mali, kushtaki/kushitakiwa n.k.
- Kifungu cha 20 & 21: Wajibu wa kutoa taarifa za mwaka, na kuweka uwazi na
uwajibikaji wa kifedha.
- Kifungu cha 23: Kabidhi Wasii Mkuu anaweza kushikilia mali ya taasisi isiyo
na bodi ya wadhamini iliyosajiliwa.
3. MANTIKI YA KISHERIA (JURISPRUDENTIAL RATIONALE)
(i) Nadharia za Kisheria (Legal Theories of Personality)
- Fiction Theory: Utu wa kisheria ni dhana ya kubuniwa na sheria
ili kurahisisha utekelezaji wa majukumu ya kisheria. Mwanafunzi mashuhuri wa
nadharia hii, Savigny, alieleza kuwa taasisi au kampuni ni "watu wasio wa
kweli" ambao wanakuwepo tu kwa matarajio ya sheria.
- Concession Theory: Utu wa kisheria hutolewa kama kibali cha
serikali. Hii ndiyo msingi wa Cap. 318 ambapo uhai wa kisheria wa jumuiya
hutegemea usajili wake kupitia Bodi ya Wadhamini.
- Aggregate Theory: Taasisi ni mkusanyiko wa watu walioingia makubaliano
binafsi. Sheria haioni chombo tofauti bali ni watu tu.
- Real Entity Theory: Taasisi ina utu wa pekee tofauti na
wanachama wake lakini ni lazima itambuliwe rasmi na sheria.
(ii) Kwanini Bodi ya Wadhamini Hubeba Utu wa Kisheria wa Jumuiya?
- Msingi wa uwakilishi wa kisheria (legal agency): Wadhamini hutenda kwa niaba
ya taasisi.
- Uwepo wa muundo wa utawala (legal structure): Bodi husimamiwa kisheria.
- Kulinda mali za jumuiya: Wadhamini husajiliwa ili kumiliki mali kisheria.
- Urahisi wa hatua za kisheria: Bodi inaweza kushtaki au kushitakiwa kwa jina
lake.
(iii) Uzoefu kutoka Common Law) na Mifano ya Kesi
- Conservative and Unionist Central Office v Burrell [1982] 1 WLR 522 –
Lord Brightman: chama kisichosajiliwa si chombo cha kisheria, mali hushikiliwa
na wadhamini.
- Hanchett-Stamford v Attorney-General [2009] EWCA Civ 606; [2009] Ch 173 –
Lord Neuberger MR: mwanachama wa mwisho anarithi mali, taasisi haipo kisheria.
- Harold J. Laski: “The Personality of Associations” (1916): taasisi inahitaji
kutambuliwa na sheria ili kuwa chombo halali.
4. ATHARI ZA KUTOKUWA NA UTU WA KISHERIA
- Mali hushikiliwa kwa majina binafsi – hatari ya kupotea.
- Haiwezi kuingia mikataba wala kufungua akaunti benki.
- Haiwezi kushtaki au kushitakiwa kama taasisi.
- Viongozi binafsi hubeba dhamana.
- Hakuna uwajibikaji wa kifedha au kisheria.
5. MFANO WA KIMATAIFA NA SULUHISHO
- Uingereza: vyama husajiliwa kama "company limited by guarantee" au
"Charitable Incorporated Organisation (CIO)".
- Tanzania: usajili wa Bodi ya Wadhamini kupitia Cap. 318 ndiyo njia halali ya
kupata utu wa kisheria.
6. HITIMISHO
Jumuiya, vyama na vilabu havina utu wa kisheria hadi vitakaposajiliwa kupitia
Bodi ya Wadhamini kwa mujibu wa Cap. 318. Nadharia za jurisprudence kama
Fiction, Concession, Aggregate na Real Entity zinaunga mkono hitaji hili.
Usajili huleta uaminifu, uwajibikaji, na uhai wa kudumu wa kisheria wa taasisi.
